بزرگنمايي:

پیام آذری - اردبیل - شتر دوکوهانه تنها نژاد دوکوهانه شتر ایرانی محسوب می‌شود که آخرین تعداد آنها به طور مختص تنها در استان اردبیل پرورش داده می‌شود ولی به علت کاهش جمعیت در معرض انقراض قرار دارد.

 شتر دوکوهانه موجود در استان اردبیل که تعداد کمی از آنها به استان آذربایجان‌شرقی و سمنان برای انجام کارهای مطالعاتی منتقل شده، در شمال استان اردبیل و توسط عشایر منطقه و نیز در 2 مرکز سازمان جهاد کشاورزی نگهداری و پرورش داده می‌شود.
منطقه مغان در شمال اردبیل که از دیرباز مهد پرورش و زیستگاه شتر دو کوهانه در کشور بوده، آخرین زیستگاه و به ‌عنوان ذخیره‌گاه ژنتیکی این گونه نادر حیوانی به شمار می‌رود.

این گونه نادر شتر در سال‌های نه چندان دور در بین عشایر جهت کوچ و حمل و نقل اثاث عشایر از ییلاق به قشلاق و برعکس نگهداری و استفاده می‌شد ولی در سال‌های گذشته با تغییر سبک زندگی عشایری و ماشینی شدن کوچ، جایگاه قبلی خود را از دست داد.
با ادامه این فرایند، جمعیت نسل حیوان منحصر بفرد شتر دوکوهانه به تدریج در سطح استان اردبیل و آذربایجان‌شرقی از حدود 70 هزار نفر در دهه 50 شمسی به تدریج کمتر شده و در آستانه انقراض قرار گرفت به طوری که در اوایل دهه 70، تعداد این گونه شتر به حدود 70 نفر کاهش یافت.
هم‌اکنون در کل استان اردبیل در مجموع 200 نفر شتر نگهداری می‌شود که 148 نفر آن شتر دوکوهانه بوده و با زاد و ولد امسال، به 160 نفر افزایش یافته است.
18 نفر در سطح استان اردبیل پرورش دهنده شتر دوکوهانه هستند که در مجموع 107 نفر شتر دوکوهانه در اختیار دارند و اغلب آنها یک یا 2 نفر شتر نگهداری می‌کنند و برخی از عشایر منطقه هم 14 نفر شتر دوکوهانه در اختیار دارند.
به گفته معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل، در پی به خطر افتادن و احتمال انقراض نسل این حیوان، ایستگاه تحقیقاتی شتر دو کوهانه مغان تاسیس شده که عمده فعالیت آن تحقیقات در زمینه تغذیه، پرورش و اصلاح‌ نژاد و پیدا کردن راهی برای حفظ نسل این نوع شتر متمرکز شده است.
نوبخت اژدری در مصاحبه با خبرنگار ایرنا افزود: با اقدامات حمایتی و تخصصی، نسل این شتر در حال ازدیاد است و مرکز تحقیقاتی مغان به صورت ترویجی آماده واگذاری شترهای مازاد خود به بهره‌برداران است.

ویژگی خاص شتر دو کوهانه مغان
شتر دوکوهانه ایرانی مغان دارای جثه‌ای بزرگ، پشم و کرک زیاد بوده و در برابر گرما و سرما بسیار مقاوم است.
بنا به گفته عشایر منطقه، این گونه شتر برای پیاده روی بسیار مقاوم بوده و قابلیت بالایی برای حرکت در مناطق کوهستانی و سنگلاخی دارد.
این گونه شتر سنگین وزن بوده و نسبت به سایر گونه‌های شتر و شترهای دوکوهانه موجود در سایر کشورها، آمیخته‌گری با این گونه موجب تولد شترهای مقاوم با افزایش وزن بالا می‌شود.
شتر دوکوهانه در مغان در سال‌های گذشته توسط عشایر منطقه نگهداری و پرورش داده شده و تغذیه آنها در کنار گله گوسفند عشایر انجام می شده ولی امروزه تغذیه تعداد اندک این گونه شتر به شکل دستی انجام می‌شود.
با این حالی که در سال‌های گذشته عشایر منطقه مغان از شتر دوکوهانه برای باربری و حمل اثاث خود استفاده می‌کردند، ولی برای این شترها جایگاه نگهداری خاصی احداث نکرده و به صورت حیوان همراه گله در تردد بین ییلاق و قشلاق از آنها استفاده و نگهداری می کردند.
پروش این شتر در سال‌های گذشته برای مراتع بسیار مفید بود چرا که بسیاری از گیاهانی که علف هرز و مضر گیاهان موجود در مراتع بود، توسط این گونه شتر تعلیف شده و رشد و تکثیر برخی گونه‌های گیاهی به خصوص گونه‌های خاردار و خارشتر در مراتع کنترل می‌شد.
به گفته کارشناسان، گوشت و شیر شتر بسیار مفید بوده و برای مصارف خاص درمانی کاربرد دارد.
علاوه بر این، شتر دوکوهانه مغان به علت جثه بزرگ، قابلیت تولید گوشت بیشتری داشته و به علت آناتومی خاص در واحدهای بومگردی و گردشگری نیز از مزیت جذب گردشگر برخوردار است.

آغاز اقدامات احیا و حفاظت
در پی کاهش شدید جمعیت شتر دوکوهانه با توجه به اینکه منطقه مغان به عنوان ذخیره‌گاه ژنتیکی این گونه نادر شتر ایرانی در خاورمیانه شناخته شده، اقدامات عملی برای حفاظت و احیای این گونه نادر شتر آغاز شد.
بر این اساس، برای جلوگیری از انقراض نسل این شتر، در سال 74 ایستگاه حفاظت و پرورش شتر دوکوهانه جهادآباد مشگین‌شهر توسط مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی تاسیس شد که هم‌اکنون چند نفر شتر در این ایستگاه نگهداری و پرورش داده شده و کارهای تحقیقاتی از جمله ذخیره اسپرم و انتقال جنین در این مرکز انجام می شود و در سایه اجرای برنامه‌های احیا، هم‌اکنون تعداد 21 نفر شتر شتر دوکوهانه توسط همکاران این مرکز تحقیقاتی پرورش داده می‌شود.
علاوه بر این مرکز، در سال 84 سه نفر شتر دوکوهانه با حمایت‌های مالی مرکز اصلاح نژاد از طریق معاونت امور دام خریداری شده و در ایستگاه تحقیقات دام جعفرآباد مغان و در جوار ایستگاه پرورش گوسفند نژاد مغان نگهداری می‌شود که نسل شتر نگهداری شده در این مرکز نیز هم اینک به 32 نفر رسیده است.
مرکز حفاظت و توسعه شتر دوکوهانه بخش جعفرآباد به عنوان مرکز هدف برای بررسی، برنامه‌ریزی و پشتیبانی سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) انتخاب شده است.
علاوه بر این، برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی، آمیخته‌گری، ذخیره اسپرم و تکثیر با گونه‌های دیگر، تعداد چند نفر شتر در سال های گذشته به ایستگاه طلوع سمنان منتقل شده است.

اقدامات تکمیلی برای حفاظت و تکثیر شتر دوکوهانه در منطقه مغان
پس از اقدامات اولیه برای حفاظت و احیای نسل شتر دوکوهانه در استان اردبیل، اقدامات تکمیلی دیگری نیز در سطح استان انجام شده که از آن جمله می‌توان به اجرای عملیات توسعه و اصلاح نژاد شتر دوکوهانه در قالب عملیات اصلاح نژاد دام روستایی، شناسایی و پلاک‌کوبی تک به تک شترهای موجود در منطقه مغان، ثبت مشخصات و صدور شناسنامه برای شترهای نگهداری شده توسط عشایر منطقه، احداث آبشخور، بیمه، احداث جایگاه نگهداری و مبارزه با انگل‌های داخلی و خارجی اشاره کرد.
در کنار این اقدامات، مرکز ملی حفاظت از شتر دوکوهانه در سال 93 در شهر جعفرآباد مغان که تاسیس شده و پس از تاسیس این مرکز، طرحی تحت عنوان حفاظت و توسعه ژنتیکی شتر دوکوهانه تهیه و به سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ارائه شد تا نسل این گونه شتر به صورت
بین‌المللی نیز مورد حمایت قرار گیرد.
با ارائه این طرح، در مدت سه سال اخیر، 2 بار نمایندگان فائو به منطقه آمده و از ایستگاه پرورش و حفاظت از نژاد شتر دوکوهانه در شهر جعفرآباد بازدید کرده و برای اختصاص کمک مالی اعلام آمادگی کردند ولی به گفته مسئولان جهاد کشاورزی، به علت محدودیت‌هایی که تحریم آمریکا ایجاد کرده، اخذ کمک مالی فائو تاکنون میسر نشده است.
همچنین در ادامه برنامه‌های حمایتی حفاظت و تکثیر نسل شتر دوکوهانه، بغور(شتر نر) مورد نیاز شترداران منطقه نیز از طریق ایستگاه اصلاح نژاد جعفرآباد تامین شده تا شترداران با مشکل زاد و ولد شتر دوکوهانه مواجه نشوند.
در ماه‌های اخیر نیز، دستگاه انجماد اسپر م برای مرکز ملی حفاظت از شتر دوکوهانه جعفرآباد خریداری شده تا در آینده اسپرم گیری و ذخیره اسپرم و ایجاد بانک ژن در این مرکز انجام شود.

نیازها و راهکارهای حفاظت و احیای نسل شتر دوکوهانه در استان اردبیل
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل با اشاره به کاهش شدید جمعیت شتر دو کوهانه خطر انقراض این گونه نادر حیوانی در ایران، خواستار تعریف و تخصیص ردیف اعتباری استانی و ملی برای حفظ، احیا و تکثیر شتر دوکوهانه در این استان شد.
نوبخت اژدری در مصاحبه با ایرنا، تامین نشدن اعتبارات مورد نیاز ملی و استانی برای فعالیت مرکز ملی و 2 ایستگاه حفاظت و نگهداری، مشکل در تامین اعتبار برای تهیه نهاده و کارشناس و استخدام ساربان، فقدان توجیه اقتصادی شتر دوکوهانه برای شترداران و ارائه نشدن تسهیلات بانکی ویژه به پرورش‌دهندگان این گونه شتر را از جمله مسائل موجود برای حفاظت نسل این حیوان در استان اردبیل ذکر کرد.
وی همچنین قاچاق شتر دوکوهانه به سایر کشورها به علت تفاوت قیمت بالا، تغییر روش پرورش و نگهداری در پی تغییر سبک زندگی عشایر منطقه مغان به عنوان نگه‌دارندگان این گونه، تبدیل مراتع قشلاقی به مزارع و از بین رفتن چراگاه‌های شتر دوکوهانه در منطقه مغان و نیز بروز مشکل هم خونی در بین گله‌های موجود در 2 ایستگاه را از جمله مشکلات موجود برای تکثیر و پرورش شتر دوکوهانه ایرانی ذکر کرد.
وی تصویب اعتبارات و تسهیلات ارزان‌قیمت برای شترداران، برگزاری جشنواره برای معرفی و حفظ این گونه نادر حیوانی، توسعه پرورش شتر با تامین اعتبارات ملی و استانی، تامین بغورهای (شترهای نر) مورد نیاز از داخل و خارج استان از طریق واردات شتر دوکوهانه از سایر کشورها، به کارگیری تکنیک‌های نوین زاد و ولد از جمله انتقال جنین و تلقیح مصنوعی، بکارگیری کارشناسان مورد نیاز و نیز صدور کارت شناسایی برای شترداران و آموزش آنها را از جمله راهکارهای حفاظت از نسل شتر دوکوهانه در منطقه مغان ذکر کرد.
وی جذب حمایت ملی و بین‌المللی برای تجهیز و فعالیت مرکز حفاظت شتر دوکوهانه را ضروری خواند و گفت: علاوه بر ایجاد ایستگاه جهادآباد مشگین‌شهر و ایستگاه توسعه و پرورش شتر دوکوهانه در منطقه جعفرآباد مغان، اقدامات عملی برای احیا و جلوگیری از انقراض نسل این گونه شتر در قالب طرحی با همکاری سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) پیگیری می‌شود.