بزرگنمايي:

پیام آذری - تبریز - کبوترخانه‌ها یا برج‌های کبوتر به منزله یک سازه فرهنگی – اقتصادی، دارای کارکردهایی در نظام کشاورزی و معیشت انسان است و پس از کاریزهای ایران از شگفت‌آورترین ساخته‌های تاریخی بشر هستند که اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان‌شرقی در یکی دو سال گذشته اهتمام ویژه‌ای برای ثبت و احیای آنها داشته است.

 شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی در سده های گذشته، مامن کبوترهای خانه های بسیاری بوده اند که امروزه تنها تعدادی از آنها در شهرهایی مثل مراغه، عجب شیر و حدود 10 روستا در جنوب استان باقیمانده و به رغم غفلت هایی که در دهه های اخیر در حفاظت از این آثار تمدنی انجام گرفته، میراث فرهنگی اکنون به نگهداری و مرمت آنها همت گماشته است.
برجسته سازی نقش و جایگاه کبوترخانه ها در سیر تطور و تحول تاریخ تمدنی آذربایجان شرقی از سال 1387 و با ثبت ملی کبوترخانه بندر رحمانلوی شهرستان عجب شیر در 90 کیلومتری جنوب تبریز آغاز شد و پس از آن اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان، مرمت و احیای اندک کبوترخانه های باقی مانده در مناطق جنوبی استان را در برنامه فعالیت های خود قرار داد.
بر اساس آمار رسمی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی 10 کبوترخانه ثبت شده در فهرست آثار ملی در سطح استان وجود دارد که 9 مورد از آن مربوط به دوره قاجار و تنها یک مورد بازمانده از دوره پهلوی است.
بر اساس این آمار، از مجموع 10 کبوترخانه ثبت ملی شده استان پنج مورد در شهرستان بناب (50 درصد)، 2 مورد در عجب شیر (20 درصد)، 2 مورد در شهرستان تبریز (20 درصد) و یک مورد (10 درصد) در مراغه واقع شده اند؛ همچنین 90 درصد کبوترخانه های آذربایجان شرقی بیش از یک سده قدمت دارند و ضروری است که به عنوان آثار تاریخی و میراث فرهنگی مرمت و احیا شوند.
کبوترخانه و کاربرد آن
«کبوترخانه‌ها» یا «کفترخانه‌ها» که بدان‌ها «کبوترخان» نیز اطلاق می‌شده، ساختمان‌هایی کهن هستندکه معمولاً به شکل استوانه ساخته می‌شده‌اند.
کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده‌است، ضمن اینکه کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت داشته است؛ از این رو شاه عباس صفوی مالیات نسبتاً سنگینی بر کبوتر خانه‌ها بست.
از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بود، اما استفاده مهم کبوترها، نقش نامه رسانی بود، بدین دلیل در خانه قضات و حکام و تجار کفترخانه وجود داشت؛ ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بوده‌ و کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان یکهزار تا 40 هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.
«شاردن»، جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده‌ است، می‌نویسد: « به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود… این کبوترخانه‌های عظیم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ماست. پیرامون اصفهان بیش از 3000 کبوترخانه شمرده‌اند.»
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت‌برانگیز بوده است؛ کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیرند. ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای است که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است.
یک کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می‌شد؛ آشیانه‌ها آنچنان زیبا و منظم با مدولهای یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است؛ همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است. قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برج ها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
ظاهراً «ابن بطوطه مراکشی» اولین سفرنامه نویسی بوده که دربارهٔ کبوترخانه ایرانی سخن گفته است. او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (477 سال پیش) می‌ نویسد که این کبوترخانه‌ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: "قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»
تصویری از نمای بیرونی یک کبوترخانه
کبوترخانه صخره کند روستای تازه کند قشلاق
یکی از شاخص های اصلی معماری صخره کند شهرستان مراغه، کبوترخانه سنگی - به زبان ترکی «داشلی قوش خانا» - می باشد که در فهرست آثار ملی، ثبت نشده و ناشناخته باقیمانده و تا به امروز پژوهش جامع و کاملی در ارتباط با آن صورت نگرفته است. این سازه ی عام المنفعه در بستر صخره ای ایجاد شده که از نظر ساختار در میان کبوترخانه های شناخته شده ایران گونه خاص و منحصر به فرد بوده و تنها قابل قیاس با کبوترخانه های روستای «جِسی» منطقه آناتولی است که امروزه یکی از نقاط جذاب و دیدنی کشور ترکیه محسوب شده و تأثیر زیادی در جذب توریسم دارد.
نتایج پژوهش انجام شده توسط دکتر سعید ستارنژاد و همکارانش از دانشگاه محقق اردبیلی نشانگر آن است که کبوترخانه صخره کند روستای تازه کند قشلاق به دلیل شرایط زیست محیطی منطقه و در داخل صخره احداث شده و ساختار بسیار مستحکم داشته است.
یافته های دیگر پژوهش نشان میدهد که کارکرد کبوترخانه صخره کند همانند سایر کبوترخانه های مناطق ایران، تولید کود برای تقویت زمین های کشاورزی بوده است؛ در سال 1394 خورشیدی در یک بررسی باستانشناختی پیرامون آثار دستکند شهرستان مراغه، فضای صخره کند شناسایی شد، که در بین این آثار یکی از زیباترین و منحصربه فردترین فضاهای صخره کند شهرستان؛ کبوترخانه صخره کند روستای تازه کند قشلاق بخش مرکزی (دهستان سراجوی غربی) است.
روستای تازه کند قشلاق در دهستان سراجو بخش مرکزی شهرستان مراغه و در فاصله 7.5 کیلومتری شمال خاوری واقع شده است. این ناحیه کوه های بلند و صعب العبور با دره های نیمه باز و اقلیم سرد و نیمه مرطوب کوهستانی دارد.
کبوترخانه رحمانلو
کبوتر خانه رحمانلو با نزدیک به هشت دهه قدمت، در روستایی به همین نام از توابع شهرستان عجب شیر، بهمن ماه 1387 شمسی به شماره 22854 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
کبوتر خانه رحمانلو که متعلق به دوره پهلوی است، حدود 13 متر طول و 12 متر عرض دارد و با ارتفاعی معادل 9 متر، سال‌ها به عنوان کبوتر خانه مورد استفاده بوده و هم اکنون متروکه است که با توجه به ایستایی بنا، با مرمت آن می‌توان از بنا باز هم به عنوان برج کبوتر خانه بهره گرفت.
این بنا بزرگترین کبوتر خانه منطقه عجب شیر است و در سال 1320 توسط ارباب وقت روستا بنا شده و نام خود را از روستایی که در آن واقع شده، گرفته است.
ابعاد این کبوتر خانه بزرگ، شکل جالب توجهی دارد؛ ورودی کبوتر خانه که در ضلع غربی قرار دارد تقریبا 2 متر است و همچنین داخل بنا به طور کامل دارای خانه‌های کبوتر است که شکل ویژه‌ای به بنا داده است؛ وجود ستون بزرگی در میان بنا که دارای همین خانه‌های کبوتر است و ابعاد و اندازه بزرگ بنا از ویژگی‌های کبوتر خانه رحمانلو است.
این کبوترخانه به رغم ثبت ملی هنوز مرمت نشده است.
نمایی از داخل یک کبوترخانه
اتمام مرمت کبوترخانه تاریخی بناب
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی با اشاره به اتمام مرمت کبوترخانه تاریخی بناب اظهار کرد: با توجه به ظرفیت‌های غنی شهرستان بناب در حوزه میراث فرهنگی و وجود آثار تاریخی ادوار مختلف در این شهرستان، اداره کل میراث فرهنگی استان تاکنون حرکت‌ مستمر و مداومی در راستای صیانت و احیای آثار این شهرستان داشته است.
مرتضی آبدار با بیان اینکه مرمت "کبوترخانه دده خان"بناب از جمله اقدامات متمرکز این اداره کل طی سال 98 بود، افزود: این اثر از جمله بناهای مهم تاریخ این شهرستان محسوب می شود که 112 سال قدمت دارد و مرمت آن از سال 97 آغاز شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی در ادامه با بیان اینکه جهت مرمت این کبوترخانه قریب به 1 میلیارد ریال هزینه شده است، ادامه داد: با میزان هزینه کرد مذکور و همچنین برنامه ریزی دقیق کارشناسان میراث فرهنگی استان، مراحل مرمت کبوترخانه طی یک سال اخیر به طور کامل انجام شده و با پیشرفت فیزیکی 100 درصدی همراه بوده است.
آبدار در خاتمه خاطرنشان کرد: بر اساس برنامه مرمتی این بنا، اقداماتی نظیر اجرای دیوار بیرونی بر اساس مستندنگاری تاریخی، استحکام بخشی سازه بنایی و عناصر چوبی، عایق‌کاری سقف و درب و اجرای هره مشبک آجری به طور کامل انجام گرفت.
برچسب‌ها
صندوق مرمت احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی آذربایجان شرقی میراث فرهنگی