بزرگنمايي:

پیام آذری - تبریز – سماورسازی یکی از صنعت‌های بومی آذربایجان به شمار می‌رود که اکنون نیز گرایش مردم برای خرید سماورهای زغالی رو به افزایش بوده و باعث رونق این صنعت و هنر شده است.

خبرگزاری مهر ، گروه استان‌ها – آناهیتا رحیمی : وقتی دنبال قدیمی‌ترین سازنده سماورهای زغالی و گازی در این کوی می‌گردی، حجره مرحوم حاج رشید مداح را نشان می‌دهند که از زمانی که حساب دو دو تا چهار تا را فهمیده، یا علی گفته و این هنر را به همراه پسر خود، برای کسب روزی حلال انتخاب کرده است.
ورد زبان همه است که مرحوم حاج رشید مداح، دستی توانا در ساخت سماورهای زغالی، گازی و البته ساخت سماورهای بسیار بزرگ دارد؛ اما روزگار چنین رقم خورده است که یاد و نام نیک و هنر حاج رشید مداح برای همیشه باقی بماند و پسرش، ادامه دهنده این صنعت بومی باشد.
یک کارگاه بزرگ سماورسازی و یک عکس قدیمی از حاج رشید مداح، کنار سماورهای 80 لیتری که خود سازنده آنها در قدیم بود، بر روی دیوار نصب شده است. حال نیز پسر حاج رشید، شغل پدر مرحوم خود را ادامه می‌دهد که این هنر و صنعت را از پدر خود به ارث برده است. می‌توان گفت پدر استاد بود و پسر شاگرد او و به این ترتیب یک هنر اصیل ایرانی پابرجا مانده است.

چند نفری مشغول جابجا کردن ورقه‌های برنز به داخل حجره هستند تا مبادا کار، عقب بماند. بدنه‌های سماور نیز کنار هم چیده شده و در کنج حجره قرار گرفته‌اند؛ دستگاه‌های عجیب و غریب زیادی در این حجره وجود دارد که اسم و کارایی آنها را تنها، پسر حاج رشید می‌داند.
همه لباس کاری تن کرده‌اند اما از سیاهی لباس و دستان کسانی که در این کارگاه مشغول فعالیت بودند فهمیدم کار دشواری را برای خود دست و پا کرده‌اند اما هیچکدام دم از خستگی و سختی کار نمی‌زنند؛ کار سخت و سنگین است اما دلیلی برای متوقف کردن فعالیت نیست و هر کدام دوشادوش یکدیگر، گوشه‌ای از کار را گرفته و پیش می‌برند.
حال، این کارگاه سماورسازی را حاج رسول، پسر زبده‌ترین سماورساز قدیمی همراه با 5 کارگر می‌چرخاند؛ این صنعت بومی آذربایجان که در منزل همه ما وجود دارد به سادگی آماده نمی‌شود از لحظه‌ای که وارد کارگاه شدم با صدای بلند دستگاه خم کاری و کسی که پشت این دستگاه، با کرنای دستگاه خم کاری کنار آمده و بدنه‌های سماور را شکل خاصی می‌بخشد روبرو شدم.

در آن طرف کارگاه نیز، یکی از کارگران با قیچی مخصوص، ورقه‌های برنزی را برش می‌دهد و ورقه‌های برنزی را با تمام سنگینی که دارد به طبقه بالای کارگاه، حمل می‌کند.
چند لحظه‌ای گرمای بخاری زغالی قدیمی در این حجره، قدری از سوز و سرمای هوا کاست و منتظر شدم تا آقای مداح، فاکتور ورقه‌های برنز را کنترل و تحویل بگیرد. با یک دستمال، غباری از نیمکت‌های چوبی می‌گیرد و کنار بخاری، گفت و گوی ما نیز گرم می‌گیرد.
این شغل را در کنار پدرم آموخته‌ام
پسر حاج رشید مداح می‌گوید: 5 سالی می‌شود که پدرم عمرش را به شما داده و خودم نیز، 40 سال هست در این شغل فعالیت دارم؛ این طور بگویم که از سال 1358، در این شغل هستم. من این شغل را در کنار پدر مرحوم خود یاد گرفته‌ام اما هیچ وقت همانند پدرم نمی‌توانم این کار را انجام دهم و تا کنون نتوانسته‌ام ضربه‌ای همانند ضربه چکشی که دستان پدرم می‌نواخت را بزنم.

تولید 150 تا 200 سماور زغالی و گازی
تولید این کارگاه در هر هفته، 150 تا 200 سماور زغالی و گازی است که به گفته آقای مداح، سماور زغالی بیشتر از سماور گازی به فروش می‌رسد؛ برخی از خانواده‌ها سماورهای روگازی می‌خرند که جنس آنها، استیل و آلومینیوم است که به جز ضرر، منفعتی ندارد چرا که جنس استیل، نمی‌تواند رسوب آب را جذب کند و موجب سنگ کلیه می‌شود اما همه به دلیل قیمت ارزان و مدل‌های متنوع، سراغ این سماورها می‌روند.
تعرفه گمرکی، یکی از علل عدم صادرات است
صاحب این کارگاه تولیدی سماور ادامه می‌دهد: صادراتی در این حوزه نداریم و اغلب به صورت توریستی صادر می‌شود و به صورت عمده انجام نمی‌پذیرد چرا که تعرفه گمرکی زیاد است و حتی از قیمت خود سماور نیز بالاتر می‌رود و می‌توان گفت که یکی از علل عدم صادرات سماور، هزینه سنگین گمرک است.
تولید این کارگاه در هر هفته، 150 تا 200 سماور زغالی و گازی است که سماور زغالی بیشتر به فروش می‌رسد حاج رسول، فاکتور خرید برنز را نگاه می‌کند و می‌گوید: قیمت برنز، نسبت به هفته گذشته که خریداری کردیم افزایش یافته است اما این افزایش قیمت را در فروش سماور، لحاظ نمی‌کنیم و به همان قیمت قبلی به خریدار می‌فروشیم که این برای ما ضرر می‌شود.
70 درصد سماروهای تولید شده زغالی است
70 درصد سماورهایی که در این حجره تولید می‌شود سماور زغالی است که رنگ سماورهای زغالی، زرد و رنگ سماورهای گازی، سفید است که البته به دلیل آبکاری است و تنها تفاوت میان سماورهای زغالی و گازی در مدل، وسایلی که برای ساخت آنها به کار می‌رود و قیمت‌هاست. البته قیمت سماور را بر حسب مخارج و دستمزد تعیین می‌کنیم.

آذربایجان، قطب تولید سماور زغالی
آقای مداح، آذربایجان را قطب تولید سماور زغالی معرفی می‌کند که البته در نقاط دیگر نیز تولید می‌شود اما این تولید به پای تولید سماور در آذربایجان نمی‌رسد؛ رسوب در سماور زغالی جذب می‌شود اما داخل سماورهای گازی را سفید می‌کنند و به این دلیل هیچ وقت رسوب را جذب نمی‌کند.
ساخت یک سماور مراحل بسیاری دارد
70 درصد سماورهایی که در این حجره تولید می‌شود سماور زغالی است که رنگ سماورهای زغالی، زرد و رنگ سماورهای گازی، سفید است همراه با آقای مداح، چرخی در این کارگاه زدیم تا مراحل ساخت یک سماور را ببینیم و با توضیحی که پسر حاج رشید برایم گفت، بعد از برش ورقه‌های برنزی، آنها را به حالت گرد درآورده و پرس می‌کنند که البته مراحل ساخت یک سماور در اینجا پایان نمی‌یابد و بعد در دستگاه خم‌کاری و سایر دستگاه‌ها، اقدامات دیگر نیز انجام می‌گیرد.
ما بین گفت و گوی خود با آقای مداح، متوجه این شدیم که در این کارگاه، دستان کارگرانی که مشغول فعالیت هستند اسید را نیز لمس می‌کنند؛ آقای مداح لبخندی می‌زند و می‌گوید: کار کردن با اسید، کار هر کسی نیست اما ما به اسید نیز دست می‌زنیم گویی عادت کرده‌ایم.
ارسال به سایر شهرها در داخل کشور
سماورهایی که در کارگاه حاج رشید مداح، تولید شده و لوگوی تولیدی سماور مداح حک می‌شود، علاوه بر فروش در همین کارگاه به شهرهای کرمان، اصفهان، مشهد، اراک و ارومیه فرستاده می‌شود و به صورت صادرات توریستی نیز به کشور عراق و اربیل نیز صادر می‌شود.
این یک واقعیتی است که صنعتگران به خصوص تولیدکنندگان این صنعت بومی علاوه بر مشکلات صادرات که از هزینه بالای تعرفه گمرکی ناشی می‌شود مشکلات دیگری از جمله بیمه کارگران نیز دارند بدین گونه که انتظار دارند بیمه برای تأمین هزینه‌های بیمه برای کارگران بالای 5 نفر کمک بیشتری داشته باشند.
آقای مداح نیز در پایان، تنها انتظار خود را از مسئولان ذی ربط، آزاد کردن تعرفه گمرکی برای فراهم شدن صادرات و کمک بیشتر سازمان‌های بیمه‌ای عنوان می‌کند.
حال به سراغ اتحادیه این صنعت بومی در آذربایجان شرقی رفتیم تا حال و روز تولیدکنندگان سماورهای گازی و زغالی را از زبان آنان جویا شویم.

فعالیت 100 نفر در زمینه تولید سماور در آذربایجان شرقی
رئیس اتحادیه خدمات سرمایشی، گرمایشی و سیستم‌های دوار در گفت و گو با خبرنگار مهر می‌گوید: حدوداً 100 نفر در زمینه تولید سماور در آذربایجان شرقی فعالیت دارند که گفته می‌شود فعالیت این افراد موجب تولید روزانه 10 سماور می‌شود.
مقصود حیدرزاده ادامه می‌دهد: صادرات در این حوزه به تولید کنندگانی تعلق می‌گیرد که پروانه بهره‌برداری از صنعت و معدن را داشته و ظرفیت تولید برای تولیدکنندگانی که از اتحادیه مربوطه، پروانه دارند و در یک سال حدود 5 هزار سماور تولیدی داشته باشند.
لزوم حمایت دولت و وارد کردن لوازم ضروری با ارز دولتی
وی با اشاره به فعالیت تولیدکنندگان سماور در خیابان فلسطین، میدان کاه فروشان، سرای قریشی و درب باغمیشه شهر تبریز می‌افزاید: حمایت از تولید زمانی انجام می‌پذیرد که دولت نیز امکانات واردات لوازم ضروری برای تولیدکنندگان سماور را با ارز دولتی امکان پذیر کند که تاکنون اقدامی در این باره انجام نگرفته است.
حدوداً 100 نفر در زمینه تولید سماور در آذربایجان شرقی فعالیت دارند که گفته می‌شود فعالیت این افراد موجب تولید روزانه 10 سماور می‌شود حیدرزاده با تأکید بر صادرات سماور به کشورهای عراق، پاکستان و افغانستان ادامه می‌دهد: قوانین خاصی برای صادرات وجود دارد و مراحل اداری برای آن، بسیار دست و پاگیر می‌باشد و به این دلیل به صورت محدودی به کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان صادر می‌گردد.
وی در پایان اضافه می‌کند: سماور گازی حدود 70 درصد و سماور زغالی نیز حدود 20 درصد توسط تولیدکنندگان این استان به بازار عرضه می‌شود.

صنعت سماورسازی در آذربایجان شرقی یک صنعت بومی است و گفته می‌شود آذربایجان شرقی، قطب تولید سماور در کشور به شمار می‌آید که متأسفانه وجود پاره‌ای از مشکلات، قدری عرصه را برای تولیدکنندگان در این حوزه، سخت می‌کند.
عدم صادرات این هنر اصیل ایرانی و وجود مشکلات بیمه‌ای، بر تمام کارگاه‌های تولید سماور رخنه کرده است؛ دست و پنجه نرم کردن هنرمندان در این حوزه با مشکلات باید به طور جد مورد توجه مسئولان ذی ربط قرار بگیرد تا مشکلات از چنین صنعت بومی، رخت بر بسته و تولیدکنندگان بتوانند با خیال آسوده، فعالیت خود را ادامه دهند.
عکس‌ها از: مرتضی فرضی