بزرگنمايي:
پیام آذری - ایسنا/آذربایجان شرقی از صف دوستداران دلار در خیابان دارایی تبریز که بگذریم، بنایی در گوشهی خیابان، مظلومانه تاریخش را به رخمان میکشد، با تابلویی جدید که رویش نوشته شده است "اولین مرکز آموزش عالی کشور".
دارالفنون تبریز، بنایی که شکوه و سابقهی علم در تبریز را گوشزد میکند و بسیاری از رجال مهم و پزشکان حاذق تبریز از این مدرسه دانش آموخته شدهاند. نوشتهی تابلو نشان میدهد که این بنا 167 سال قبل و در سال 1275 هجری قمری تاسیس شده، مورخان معتقد هستند، این مدرسه که به مدرسهی مظفری تبریز معروف بود، دومین مرکز آموزش عالی ایران و اولین مرکز در تبریز است.
دارالفنون تبریز چند سال پس از تاسیس دارالفنون تهران در این شهر آغاز به کار کرد، دارالفنون تبریز یا مدرسه مظفری در گذشته اطباء حاذقی تربیت کرد که معروفترین پزشکان شهر تبریز، همان اطبای فارغالتحصیل از این مدرسه عالی بودند.
به گزارش ایسنا، تابلوی کناری دارالفنون، انشعاب جریان گاز و درب سفید رنگی که به نظر میرسد درب اصلی مدرسه نیست، نشان میدهد که این مدرسه در سالهای نه چندان دور مورد استفاده قرار گرفته و مدتی هم انجمن اولیا و مربیان آذربایجان شرقی بوده است، ورود به داخل دارالفنون به دلیل بسته بودن درها ممکن نیست، اما یکی از پنجرههای قسمت پشتی این بنا باز بوده و چندین درشکهی باربری هم در این قسمت رها شدهاند.
دارالفنون، ساکت و بیحوصله است، نه به کسی کار دارد و نه کسی با او کار دارد، مدرسهای که بیحرمتیهای زیادی دیده و برای مدتی، اجناس تعاونی را در آن انبار کرده و فروختهاند، چشم انتظاری که منتظر مرمت و احیا است. برخلاف نوشتهی روی تابلوی نصب شده بر سر درب این بنا، مدرسهی دارلفنون تبریز، دومین مرکز آموزش عالی کشور است، بر اساس نوشتههای تاریخی، سال تاسیس آن به سال اواخر 1293 هجری قمری و اوایل سال 1294 ه.ق برمیگردد و تاریخهای متعددی از 1275 تا 1294 ه.ق برای سال ساخت آن ذکر شده است.
به گفتهی کریم میمنت نژاد، مورخ و تبریز پژوه، مدرسهی مبارکهی مظفری پیش از به راه افتادن مدارسی به سبک نوین در سراسر ایران و بعد از راه اندازی دارالفنون تهران به راه افتاد. مدرسهی مظفری تبریز به تبع تهران، عنوان دارالفنون را به خود گرفت.
او میافزاید: تبریز در دوران قاجار، دارالسلطنهی ایران و شهری ولیعهد نشین بود، از این رو لازم بود مدرسهای هم سطح و هم تراز با دارالفنون تهران داشته باشد. مدرسهی مظفری تبریز، جزو یکی از قدیمیترین مدارس ایران و دومین مدرسه به سبک نوین بعد از دارالفنون میرزا تقی خان امیرکبیر در کشور است.
به گفتهی این تاریخ پژوه، بخشی از دارالفنون تبریز به هنگام ایجاد خیابان دارایی تبریز، تخریب و بازسازی شده است، این مدرسه در گذشته در کنار جبهخانه یا مخزن ادوات جنگی سابق شهربانی وقت تبریز قرار داشت.
او میگوید: این مدرسه در گذشته کاربریهای زیادی داشت که تا کنون قدر آن را ندانسته و معرفی یا مرمت نکردهایم و وضعیت تاسف باری دارد. مدرسهی مظفری تبریز اگر در هر جای دیگری قرار داشت، تبدیل به موزه شده بود، آیین نامه و اسناد خاص این مرکز و تصاویر رجال و مشاهیر فارغالتحصیل از این مدرسه میتواند در همین مکان در معرض نمایش عموم قرار بگیرد و مدرسه، محل تردد مردم باشد.
میمنتنژاد بیان میکند: مداخلاتی غیرکارشناسانه در معماری این بنا رخ داده که نیازمند مرمت و بازگشت الحاقات بنا به حالت ابتدایی است. در کتاب «دارالفنون تبریز» نوشته شده است که این مدرسه در دوران ولایتعهدی مظفرالدین میرزا به سبک دارالفنون تهران در شهر تبریز تاسیس گردید، نخستین مدرسه عالی جدید در آذربایجان و دومین مدرسه عالی در ایران بود که به نامهای دارالفنون مظفری و مظفریه نامیده میشده است و هر سال حدود 70 الی 50 نفر شاگرد میپذیرفته که تعدادی از آنها به طور رایگان و شبانه روزی تحصیل میکردهاند، فارغالتحصیلان این مدرسه به شغلهای مهمی در ادارات لشکری و کشوری برگزیده شدهاند و اغلبی از اطبای معروفی که سابقا در تبریز بودهاند و همچنین بعضی از اشخاص نامی و دانشمند از این مدرسه فارغالتحصیل شدهاند.
در خاطرات سلیمان خان، یکی از اساتید دارالفنون تبریز که به همراه سه تن دیگر از تهران به مأموریت یافته بودند که در مدرسه مظفریه تبریز به تعلیم و تربیت جوانان این دیار همت گمارند، نوشته شده است که 25 سال پس از تاسیس دارالفنون تهران، یعنی اواخر سال 1293 هجری قمری به حکم ناصرالدین شاه مقرر شد که نظیر این دارالفنون در دارالسلطنه تبریز که ولیعهد نشین سلسله قاجاریه و زمان، مقر مظفرالدین میرزا، ولیعهد ناصرالدین شاه بود نیز تاسیس گردد.
محمد جعفرخان به عنوان معلم علم طب و شیمی، نجفقلی خان یاور به عنوان معلم توپخانه، غفار خان یاور، جهت علم پیاده نظام و سلیمان خان، جهت زبان فرانسه و علوم ریاضی انتخاب شدند. چهار معلم، روز ششم ذیالقعده سال 1293 هجری قمری از تهران به سوی تبریز حرکت کرده و پس از تحمل 24 روز راه سخت و سرمای زمستان به تبریز رسیده و خود را به میرزا جواد خان سرتیپ رئیس مدرسه مظفریه معرفی کردند، اگرچه با کارشکنیهای او مواجه شدند، ولی از آنجایی که این معلمان شرافتمند شیفته کار خود بودند، علیرغم بی پولی و سختی معیشت و اعمال نفوذها توانستند دارالفنون تبریز را که بیشتر به نام مدرسه مظفریه معروف است، تاسیس کنند.
از یادداشتهای سلیمان خان از این مسافرت معلوم میشود که در اوایل کار با مسئلهی نبودن جا و مکان مواجه بودهاند، هنگامی که آنها در تهران بودند به آنها گفته شده بود که مدرسه قدیمی تبریز را تعمیر خواهند کرد یا در عمارتی که صاحب دیوان ساخته بود، مدرسه را تشکیل خواهند داد، در غیر اینصورت یکی از امارات سلطانی را برای این کار تخلیه کنند، ولی بعد از رسیدن به تبریز معلوم شد که اتاقهای مدرسهی قدیمی جزو اندرونی ولیعهد شده و عمارت سلطانی نیز در اختیار ولعیهد است و دست صاحب دیوان نیز عمارت خودش را مقر حکومت خود قرار داده و در آنجا به رتق و فتق امور مشغول است.
آنها به ناچار دنبال خانه کرایه گشتند که مدرسه را در آنجا تشکیل دهند، ولی جای مناسبی پیدا نشد. بالاخره خبر رسید که حاج ابراهیم خان، دایی ولیعهد، مظفرالدین میرزا، خانهای در پشت دارالحکومه دارد که ماهی به 10 تومان اجاره کرده بوده و عنقریب آن را جهت مدرسه خالی خواهد کرد.
بدین ترتیب عصر روز 17 ذیحجه 1293، شاگردان در مدرسه جمع شده و از تکلیف خود اطلاع حاصل کردند و روز هجده ذیحجه صبح، شاگردان حاضر شدند، ولی به علت عدم آمادگی، کلاسها به روز بعد موکول شده و در این روز تدریس رسماً آغاز شد. دانشجویان این مدرسه همگی از اشراف زادگان و بزرگزادگان شهر تبریز و افراد صاحب نفوذ بودند که 25 نفر شان در دوره اول تحت عنوان متعلمین دولتی و 25 نفر دیگر شان در دوره دوم به نام متعلمین ملتی پذیرفته شدند و برنامه درسی این دو گروه با یکدیگر متفاوت بود، در این مدرسه به شاگردان ناهار داده میشد و شاگردان دارای لباس رسمی بودند.
دروس دارالفنون تهران در این مدرسه نیز تدریس میشد و اکثر معلمان آن دانشآموختگی دارالفنون تهران بودند. دارالفنون تبریز نشریهای تحت عنوان "ورقه" داشت که از آن به عنوان اولین نشریه دانشگاهی تبریز به مدیریت ایرج میرزا ، شاعر تبریزی که معاونت مدرسه را هم برعهده داشت، یاد میشود و اسامی کادر آموزشی و اداری و طلبههای این مدرسه عالی در آن درج شده بود، در شماره دوم این نشریه نوشته شده است که در دارالفنون تبریز دروسی مانند جغرافیا، ریاضی، پیاده نظام، توپخانه، خط نستعلیق، زبان، فرانسه، انگلیسی، عربی، فارسی و قرائت قرآن تدریس میشد.
مرکز آموزش عالی تبریز، فعالیت رسمیاش را از اوایل سال 1294 هجری قمری به ریاست میرزا جواد خان سرتیپ، رئیس تلگرافخانهی تبریز شروع کرد و آقا خان، ناظم و معلم زبان فرانسه، محمد جعفر خان (معلم طب) محمد میرزا (معلم هندسه) غفار خان (معلم علم پیاده نظام) نجفقلی خان (معلم توپخانه) میرزا فتحعلی خان (سررشته دار) میرزا عباسقلی (ناظر)، معلم درس فارسی و پیش نماز یک نفر، دهباشی و فراش چهار نفر و عملهی کارخانه دو نفر، اجزای آن را تشکیل میدادند.
این مرکز از سال 1293 تا 1310 هجری قمری به مدت 18 سال به نام مدرسه دولتی تبریز یا دارالفنون تبریز نامیده شد و در این مدت ابدا تعطیلی نداشته و اشخاص بسیاری از مدرسه نام برده فارغالتحصیل شده و به خدمات لشکری و کشوری وارد شدند، تعداد شاگردان این مدرسهی عالی در سالهای بعد به 70 نفر و بیشتر هم رسید.
دارالفنون تبریز تا سال 1311 هجری قمری با فراز و نشیبهایی توأم بود، در این سالها مدرسه عالی پس از تعطیلی کوتاه مدتی مجدداً گشایش یافته و تا سال 1314 هجری قمری به فعالیتش ادامه داد، این دوره از حیات دارالفنون پربار تر بوده و از این سال به نام مدرسه مبارکه مظفری نامیده شده است. جالب توجه این که مدرسه دارالفنون تبریز در ماههای محرم و صفر، رمضان و فصل تابستان به علت گرمی هوا تعطیل میشد.
آخرین خبری که از مدرسه مظفری تبریز ملاحظه میگردد مربوط به روزنامهی ناصری در سال 1314 هجری قمری است و لحن کلام میرساند که در آن موقع مدرسه دچار اختلال و پاشیدگی بوده و تقریباً در حال تعطیلی به سر میبرده است، بنابراین مدرسه مظفری در اواخر سال 1314 هجری قمری به طور کلی تحلیل شده و از بین رفته است.
این گزارش میافزاید، میرزا اسماعیل خان ممتاز الدوله، میرزا اسحق خان مفخم الدوله، میرزا نصرالله خان سیفالاطباء، دکتر جلیل خان صبوری (ناصر الحکما)، میرزا جبار خان ارفع الحکما، حاج میرزا مسعود خان عدلالملک، حاج میرزا مسعود طبیب و اسماعیل خان نجمالاطباء از فارغ التحصیلان دارالفنون تبریز بودهاند.
امید است، نهادهای متولی، خلاقیت بیشتری در حفظ، نگهداری و پیشنهاد کاربریهای مرتبط برای بناهای تاریخی به خرج دهند، چرا که این مکان در سال 1385 به ثبت ملی رسیده است و این، ارزش و اهمیت این بنا را دو چندان میکند.
انتهای پیام