پیام آذری - شهر اوجان یکی از شهرهای آذربایجان در دوره سلجوقیان و ایلخانان مغول بوده که در حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است، محوطه بزرگ تاریخی اوجان در جنوب شهر بستان‌آباد فعلی در غرب روستای اشرف آباد و در ساحل شرقی رودخانه اوجان چای و در مرکز چمن اوجان واقع‌شده بود که در پی حوادث مختلف از جمله زلزله و جنگ‌های مختلف در حال حاضر از این شهر مهم آثار اندکی به‌جای مانده است.
«اوجان» اکنون به همت هیات باستان شناسی دانشگاه تهران و با توجه ویژه اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، هویت گم شده‌اش را بازیافته است، اما برخی مشکلات از جمله نبود حصار و نگهبان در این منطقه، راه را برای سوء استفاده برخی سودجیان هموار کرده است و به نظر میرسد که انجام اقدامات پیشگیرانه به منظور جلوگیری از غارت آثار تاریخی این منطقه و حفاری‌های غیرمجاز توسط قاچاقچیان نیازمند همراهی سایر دستگاه‌ها نیز است.
برای آگاهی از پیشینه تاریخی و اقدامات مشترک هیات باستان شناسی دانشگاه تهران و اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی با سرپرست این هیات گفت‌وگو میکنیم:
سرپرست هیات باستان شناسی دانشگاه تهران در شهر تاریخی «اوجان» در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه شهر اوجان یکی از شهرهای اسلامی است که در قرن ششم به وسیله سلجوقیان بنیانگذاری شد، می‌گوید: سلجوقیان در ابتدا جزو لشکر نظامی سلطان محمود غزنوی بودند و پس از مرگ سلطان با پی بردن به قدرت نظامیشان به فتح فلات مرکزی ایران و آذربایجان و امپراطوری روم شرقی بیزانس ( ترکیه کنونی) پرداختند.
وی اضافه می‌کند: با روی کار آمدن چنگیز خان مغول در اواخر قرن ششم و ویرانی‌هایی که به بار می‌آورد، هلاکوخان با هدایت خواجه نصیرالدین طوسی، وزیر اعظمش، در مراغه ساکن شده و آنجا را به پایتختی انتخاب کرده و مسلمان شده و توسعه اسلامی توسط مغولان آغاز می‌شود.
«اوجان» یکی از شهرهای تجاری بزرگ دوره ایلخانی
وی بیان می‌کند: سپس غازان خان تبریز را به عنوان پایتخت و «اوجان» را به عنوان پایتخت ییلاقی انتخاب و بناهای دوره سلجوقی را از نو مرمت کرده و توسعه داد و شهر «اوجان» که در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و یکی از شهرهای تجاری بزرگ دوره ایلخانی محسوب میشد، ساخته شد. توسعه «اوجان» تا دوره قاجار ادامه داشت.
تصویر مقایسه قلعه سنگی رباط کریم مربوط به دوره سلجوقیان با قلعه «اوجان»
سرپرست هیئت باستان شناسی دانشگاه تهران در شهر تاریخی «اوجان» با اشاره به شناسایی این شهر ضمن چهار فصل بررسی سیستماتیک می‌گوید: باستان شناسی از سال 85 الی 95 ادامه داشت، یک فصل در سال 95 به گمانه زنی و تعیین عرصه و حریم شهر تاریخی – ایلخانی «اوجان» و سه فصل به کاوش باستان شناسی طی سال‌های 96 الی 98 اختصاص دارد.
وی با اشاره به پیشینه تاریخی شهر ایلخانی «اوجان» و با بیان اینکه کاوش‌های فصل اول شهر «اوجان» نشان می‌دهد که وسعت این شهر در زمان حیات حدود 95 هکتار بوده است، اظهار می‌کند: شهر تاریخی «اوجان» یکی از محوطه‌هایی است که نقاش سلطان سلیمان عثمانی در نقاشی‌هایش به آن توجه و آن را به صورت خیالی ترسیم کرده است.
وی ادامه می‌دهد: توسعه این شهر تا دوران‌های بعدی به ویژه صفویه و قاجار نیز ادامه داشت و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار (عباس میرزا) قصری بسیار زیبا با معماری بی نظیر در شهر تاریخی اوجان بنا کرده است. او مهمانان خارجی خود را در دوران قاجار در این محل به حضور می‌پذیرفت و تصویر این قصر در خاطرات منشی سفارت روسیه و برخی سیاحان موجود است.
نقاشی «مطراقچی»، نقاش سلطان سلیمان عثمانی از اوجان
نقاشی قصر عباس میرزا در «اوجان»
تخریب تدریجی «اوجان» در اواخر دوران قاجار
ولایتی می‌افزاید: با شورش و غارتگری بعضی از عشایر در شمال آذربایجان در اواخر دوران قاجار بسیاری از شهرها و روستاها تحت تاثیر قرار گرفته و مردم به جاهایی که امنیت بیشتری داشت، پناه بردند، علاوه بر این مشکل غارتگری و ناامنی، زلزله مخرب تبریز نیز به تخریب و متروکه شدن «اوجان» دامن زده و این شهر متروکه شده و به مرور زمان عرصه شهر به عنوان زمین کشاورزی مورد استفاده قرار گرفت.
وی با اشاره به برخی آثار نفیس معماری باقی مانده از شهر تاریخی اوجان بیان می‌کند: علاوه بر قصر سلطنتی و ارگ حکومتی یا قلعه اوجان که در حال حاضر مورد کاوش قرار گرفته است، غار معبد دو طبقه متعلق به مغولان بودایی نیز از دیگر آثار تاریخی «اوجان» و نشانی از نفوذ فرهنگ بودایی در آذربایجان بوده که متاسفانه این اثر نیز به هنگام ساخت اتوبان «زنجان –تبریز» در زیر خاک ناشی از راه سازی مدفون شده و البته زیر خاک سالم مانده است که در فصل‌های بعدی مورد کاوش قرار خواهد گرفت، این غار معبد، بسیار شبیه آنچه در مراغه وجود دارد، است.
«اوجان» هویت تاریخی گم شده‌اش را باز یافت
وی با تاکید بر اینکه «اوجان» هویت تاریخی گم شده‌اش را باز یافته است، اظهار می‌کند: امروز، مکان دقیق شهر تاریخی «اوجان» که به گفته پژوهشگران، نام آن در کتاب‌های تاریخی نیز بسیار ذکر شده است، مشخص شده، ولی نیاز به توجه بیشتری از طرف مسئولان منطقه و میراث فرهنگی استان است، امیدواریم با تبدیل سازمان میراث فرهنگی به وزارتخانه و ارتقاء وضعیت اعتباری آن، تاسیس پایگاه پژوهشی شهر تاریخی اوجان برای مرمت و پژوهش‌های باستان شناسی مورد توجه قرار گیرد.
«اوجان» نیازمند تخصیص سالانه اعتبار
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه برای تکمیل کاوش‌های اوجان و مرمت و بازسازی قلعه یا ارگ حکومتی و کاربری و تاسیس موزه پژوهشی اوجان نیاز به تخصیص اعتبار لازم ملی در سال است، می‌گوید: در حال حاضر اقداماتی جدی برای ثبت تاریخی این اثر و حل مشکل زمین‌های مالکان در این منطقه در حال انجام است و مدیریت میراث فرهنگی استان توجه لازم را در این زمینه دارد.
وی خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر چهار بنای بزرگ قلعه یا ارگ حکومتی، غار معبد بودایی و قصر سلطنتی و سردابه سنگی آرامگاه سلجوقی در اوجان موجود و قابل مشاهده بوده و 30 الی 40 درصد آن‌ها سالم باقی مانده است.
وی با اشاره به چهار فصل کاوش در شهر تاریخی اوجان می‌گوید: تمامی گزینه‌های احتمالی مربوط به شهر اوجان شامل 188 روستای این منطقه مورد بررسی باستان شناسی قرار گرفته و گزارش آن به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ارائه شده است.
ولایتی اضافه می‌کند: 600 اثر بی نظیر دوره پیش از تاریخی، تاریخ و دوره اسلامی در بررسی‌ها معرفی و محدوده شهر اوجان نیز مشخص و یک فصل مستقل از کاوش‌ها به مشخص کردن وسعت، بستر و حریم این شهر اختصاص داده شده است.
وی می‌افزاید: در مرحله دوم این پژوهش، سرپاترین بنای معماری و تاریخی این شهر (قلعه یا ارگ حکومتی) مورد توجه قرار گرفته و طی سه فصل، ضمن آزادسازی دیوارهای آن و سه برج کناری نظامی قلعه به کشف ورودی و بیرون آوردن دروازه شرقی حصار قلعه پرداخته شده است، امیدواریم پس از آزادسازی برج چهارم طی سال آتی، مدیریت میراث فرهنگی با ایجاد یک موزه پژوهشی برای به نمایش گذاشتن آثار کشف شده در خود ارگ حکومتی «اوجان» موافقت کند.
وی تاکید می‌کند: هنوز ظروف سالمی از «اوجان» کشف نشده است و آثار شامل ظروف شکسته و مطالعاتی و چند سکه مربوط به دوره ایلخانی بوده و تمامی آثار پس از کشف به اداره کل میراث فرهنگی استان تحویل داده شده است.
پای «اوجان» به پایان نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی هم باز شده است
استاد دانشگاه تهران در پایان خاطرنشان می‌کند: هم اکنون دو پایان نامه کارشناسی ارشد در مورد اوجان در دانشگاه تهران دفاع شده و مورد تایید قرار گرفته و سه پایان‌نامه نیز در دانشگاه هنر اسلامی تبریز در این خصوص، کار شده است و یافته‌های علمی دانشجویان میتواند بر اطلاعات علمی ما اضافه کند.
وی متذکر می‌شود: اطلاعات و داده‌های به دست آمده از پژوهش‌های اوجان در کتابی تحت عنوان «اوجان، پایتخت تابستانی ایلخانان» در سال 1396 توسط نشر انتخاب ناشر کتاب‌های دانشگاهی در تهران به چاپ رسیده که امیدواریم با دریافت اطلاعات جدید این کتاب نیز تجدید چاپ شود.
تصویر هوایی قلعه شهر تاریخی «اوجان»
محمد وحدتی هلان، نماینده مردم بستان آباد در مجلس شورای اسلامی نیز در ادامه در خصوص برای کمک به جذب اعتبار برای ادامه کاوش‌ها در شهر تاریخی اوجان به ایسنا می‌گوید: طبق جلسات متعددی که با مسئولان اداره کل میراث فرهنگی استان داشتیم، مقرر شده است تا این منطقه تعیین تکلیف و محوطه آن حصارکشی و چراغ‌کشی و نگهبانی برای آن تعیین شود.
وی با تاکید بر ضرورت حصارکشی منطقه بیان می‌کند: با توجه به ورود برخی افراد غیرمتخصص و سودجویان به این منطقه و به هم زدن کاوش‌های انجام شده توسط متخصصان برای رسیدن به منافع و سود شخصی ، «اوجان» باید هر چه سریع‌تر حصارکشی شود.
وی با بیان اینکه برای ادامه کاوش‌ها نیاز به تخصیص اعتبار است، می‌گوید: پس از تبدیل سازمان میراث فرهنگی به وزارتخانه درخواست تخصیص اعتبار را به وزیر میراث فرهنگی ارئه کرده ایم و امیدواریم مورد توجه قرار گیرد چرا که برای ادامه کاوش‌ها نیاز به اعتباری بالغ بر یک الی دو میلیارد در طول دو سال آینده است.
گزارش از نسرین سوار-خبرنگار ایسنا در آذربایجان شرقی