بزرگنمايي:

پیام آذری - به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به مناسبت روز بزرگداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی، مراسم گرامیداشت مقام علمی این فیلسوف برجسته ایرانی - اسلامی عصر شنبه نهم مردادماه 1400 در فضای مجازی برگزار شد.
در این برنامه حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، غلامرضا اعوانی عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران، سید حمید طالب‌زاده استاد فلسفه دانشگاه تهران، ان‌شاءالله رحمتی استاد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و حسن سید عرب عضو هیات‌علمی دانشنامه جهان اسلام سخنرانی کردند.
حسن بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: یکی از رساله های عرفانی شیخ اشراق که در مجموعه رسائل ایشان آمده رسالۀالطیر یا همان رساله پرندگان است. در تمدن اسلامی رسالۀالطیرهای مختلفی داریم که مشهورترین آنها منطق الطیر عطار است و رسالۀ الطیر ابن سینا نیز جزو اولین رسالۀ الطیرها است و همانطور که می دانید خود ابن سینا نیز متاثر از رسائل اخوان الصفا است.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ادامه داد: اما تاثیرپذیری ابن سینا از اخوان الصفا در بیان رسالۀ الطیر خودش یک امر کاملا جدی است و بعد رسالۀ الطیری که امام محمد غزالی نوشته را نیز داریم. بنابراین چند رساله الطیر داریم که یکی نیز منسوب به شیخ اشراق است.
وی درادامه به خوانش رساله سهروردی پرداخت.
سهروردی چه کمکی به حل مسائل فلسفی امروز می‌کند؟
دومین سخنران این برنامه غلامرضا اعوانی بود. او طی سخنانی گفت: روز هشتم مردادماه روز بین‌المللی سهروردی حکیم بزرگ ایرانی و یکی از حکمای بزرگ جهان است. به نظر من با وجود اینکه ما بسیار از سهروردی تجلیل می کنیم بازهم سهروردی بزرگ‌تر از آن است که ما فکر می کنیم. برخی می گویند که بشنوید بهتر از این است که ببینید و برخی می گویند ببینید بهتر از این است که بشنوید، سهروردی از آن هایی است که عظمت او بدون اغراق بیشتر از آن است که از او گفته می شود و کمتر نیست.
او افزود: من می خواهم به این مساله توجه بدهم که او چه تصرفی در فلسفه ایجاد کرده است که چشمگیر و بی نظیر است و مهم‌تر اینکه او به حل مسائل فلسفی امروز چه کمکی می کند. من گمان می کنم بشر امروز و فلسفه امروز به سوی راهی که سهروردی رفته، می رود. اگر ما فلسفه غرب و مسائلی را که در آنجا مطرح می شود را بررسی کنیم متوجه می شویم که جهان فلسفه و دپارتمان ها و مکاتب فلسفی از روی تفنن، تفلسف نمی کنند . فلسفه راه فکر است و جهان فکر را به خود مشغول کرده است از طرفی ما هم این اندیشه را می خوانیم و به خوبی با این مسائل آشنا نیستیم و فکر می کنیم این ها چه هست و چه نیست. مثل دکتری که تمام طب را خوانده است ولی مریض را ندیده و نمی داند مساله چیست؟! مساله ما این است ما این ها را می خوانیم ولی نمی دانیم کاربرد آن ها چیست؟ اگر غربی ها هم در مسائلی که گیر کرده اند، به این نکته توجه داشته باشند بسیار استقبال می کنند و دیالوگی بین ما و غرب ایجاد می شود که متاسفانه ایجاد نشده است.
استاد بازنشسته دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: البته کسانی مثل مرحوم کربن تا اندازه ای با این مسائل آشنا بودند و مساله محور به طرف ما آمدند و مقداری را تعریف کردند و مقداری هنوز مانده است. امروز جهان غرب به طرف سهروردی آمده است چون غرب فکر می کرد فلسفه همان مشاء و حکمت بحثی است. حکمت بحثی بدون حکمت ذوقی به تشکیک می خورد. کانت و امثال کانت می آیند و در حکمت بحثی را تشکیک می کنند و آن را مورد شک قرار می دهند.
عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران تاکید کرد: اندیشه غربی خیال می کرد فلسفه صرفا یونانی است و سهروردی اولین کسی بود که با استدلال اثبات کرد که فلسفه یونانی نیست و به سادگی هم این مطلب را گفته است که اگر فلسفه یونانی بوده آیا قبلی ها فکر نداشتند؟! این بسیار اشتباه است! در هر کسی نور معرفت هست، چه درشرق باشد و چه در غرب.
او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: شما یک فیلسوف را پیدا کنید که وجودشناسی را بر مبنای نور تاسیس کرده باشد. این را میتوان در شیخ اشراق پیدا کرد. او میگوید کسانی که میخواهند فلسفه را براساس حکمت بحثی بخوانند باید به سراغ شفا و . . . بروند اما در اینجا باید مبانی اشراق رعایت شود. فلسفه بحثی بر مبنای تصور و تصدیق است که درست هم هست اما ایا خدا نیز تصور و تصدیق دارد؟ خیر. بنابراین اگر بخواهیم این تصور و تصدیق را در مورد خدا نیز جاری کنیم غلط است. اما در فلسفه تالهی نور و اشراق هست و باید این نور را دید و تاله به معنای دیدن عالم از سقع شامخ ربوبی است. در اینجا دیگر تصور و تصدیق راه ندارد. بنابراین شیخ میگوید اگر نزد من می آیید باید بر مبنای اشراق نگاه کنید.
کشف کربن درباره سهروردی چه بود؟
درادامه این نشست سید حمید طالب زاده به ایراد سخن پرداخت و گفت: یکی از مباحث مهم در فلسفه بحث وساطتت و عدم وساطتت است. اینکه آیا شناخت از امر بی واسطه آغاز می شود یا شناخت موسس بر امر با واسطه است. آنچه که در حکمت مشاء و نظر ابن سینا ظاهر است این است که در حکمت مشاء علم حضوری یا علم بی واسطه صرفا علم ذات به ذات است. یعنی کما اینکه انسان بی واسطه نفس خود را به علم حضوری در میابد ذات الهی نیز بی واسطه نزد خودش حاضر است و خود را به علم حضوری دریافت می کند اما در حکمت مشاء دیگر علم بی واسطه به سایر اشیا و اشیای عالم هستی تعلق نمی گیرد بلکه فقط علم ذات به ذات است که علم حضوری است .
اوافزود: در اینجا مساله ای مطرح می شود که فلسفه مشاء را دچار تزلزل می کند؛ وقتی علم حضوری و غیر ذات ممکن نیست ادراک حسی مبدل به امری با واسطه می شود. انطباق محور ادراک حسی است یعنی آثاری که از اشیا منتقل می شود، در اندام حسی حلول پیدا می کند و تا این حلول اتفاق نیافتد هیچ امر حسی و محسوسی دریافت نمی شود. دریافت حسی یک امر باواسطه است وقتی امری با واسطه شد و ادراک از امر با واسطه آغاز شد در اینصورت غلبه با مفهوم است. چراکه اساسا مفهوم است که امر با واسطه است. هر جا امر با واسطه آمد مفهوم هم آنجا صدرات پیدا می کند. پس ما اشیا قالب رایج را نمی توانیم در حکمت مشاء بی واسطه دریافت کنیم، بنابراین در حکمت مشاء غلبه با مفهوم است و مفهوم اشیا است که اصالت پیدا می کند و هیچ ادراک حضوری و شخصی از اشیا اصالت ندارد و فاقد اعتبار و بلا ارجاع است.
طالب زاده ادامه داد: اما ادراک اشیا از حس آغاز می شود. ادراک اشیا به واسطه حس است اما در عین حال چنانچه گفته شد حس در ذات خود امری بی واسطه نیست. و با واسطه است و بلافاصله به مفهوم تبدیل می شود. مثلا شخص، پرنده ای مثل کبوتر را مشاهده می کند و حس این صورت محسوس را با واسطه ادراک می کند و آن صورت در اندام حسی مثل چشم حلول می کند. اما شناخت ، به فرد تعلق نمی گیرد بلکه شناخت حتما به وجه کلی تعلق می گیرد. این شناخت با واسطه در ذات خود دچار تعارض است یعنی شناخت حسی دچار تعارض می شود.
استاد دانشگاه تهران تاکید کرد: این تعارضی است که در مفهوم شناخت در حکمت مشاء خود را نمایان می کند و حکمت مشاء هرگز از چنین تعارضی گریزی پیدا نمی کند. کاشف این تعرض شیخ اشراق است. شیخ اشراق به درستی متوجه این تعارض شده و مفهوم حد و فصل را به درستی مورد انتقاد قرار داده است.
عضو شورای تحول علوم انسانی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: شیخ اشراق یک فیلسوف پدیدار شناس است و اشیاء را در پدیدار شدگی آنان مورد مطالعه قرار می دهد و این نکته بسیار مهمی است که کربن آن را کشف کرد. او متوجه حیث پدیدار شناسی اندیشه سهروردی شد چراکه کربن با هایدیگر مانوس بود و پدیدار شناسی را می فهمید و عمیقا درک کرده بود و شیخ اشراق را به‌عنوان یک فیلسوف پدیدار شناس دریافت کرد و شناخت و فهمید. کربن به آنچه که فلسفه اسلامی نیاز داشت توجه نکرد بلکه به آن چیزی توجه کرد که به نظر او گمشده فلسفه غرب بود ما نیاز داشتیم از طریق شیخ اشراق و فلسفه پدیدار شناسی او مجددا علم را تعریف کنیم و مجددا شناخت طبیعت را بفهمیم و ما بعد الطبیعه تازه ای را بر این اساس تاسیس کنیم.
تاثیر سهروردی بر اندیشه های کربن
چهارمین استادی که دراین برنامه به ایراد سخن پرداخت ان‌شاءالله رحمتی بود. او طی سخنانی گفت: هانری کربن فیلسوف و مستشرق فرانسوی معاصر بود که تحقیقات مهمی را در مورد فرهنگ ایرانی اسلامی انجام داده است. او به شخصیت های مختلفی مانند ابن سینا، ابن عربی، ملاصدرا، میرداماد و . . . میپردازد و جوانب مختلف فرهنگ ما را به نیکی و با ژرفای کم نظیری کاویده است. اما در میان همه این افراد سهروردی برای او جایگاه ویژه ای دارد. اینکه کتابی که زندگی نامه خودنوشت کربن است به نام از هایدگر تا سهروردی به چاپ رسیده است اتفاقی نیست. این کتاب مصاحبه بلندی است که کربن با فیلیپ نمو داشته و در آن سوالات بسیار خوب و خواندنی در مورد اندیشه کربن مطرح میشود و او به این سوالات پاسخ میدهد. در بخش دوم کتاب نیز کربن توضیحات تکمیلی مفصلی به آنها افزوده است.
استاد فلسفه دانشگاه ازاد اسلامی ادامه داد: بنابراین میتوان گفت که این کتاب بیانگر زندگی نامه فکری او است و در آنجا هم کربن در مورد جایگاه سهروردی تصریح می کند. «از هایدگر تا سهروردی» بیانگر سلوک کربن است که چطور به‌عنوان زائری از غرب روی به شرق آورده و جهت دهنده این سیر کربن نیز در وهله اول سهروردی بوده است و جالب اینکه تا پایان هم این توجه را به سهروردی حفظ می کند.
اوافزود: البته کربن در آثار مختلف خود اشاراتی به سهروردی دارد اما اگر کسی بخواهد به سهروردی از دیدگاه کربن پی ببرد و در این زمینه مطالعه کنند خوب است که کتاب روابط حکمت اشراق و ایران باستان و کتاب ارض ملکوت را بخوانند و مهم تر از اینها جلد دوم اسلام ایرانی است. در این جلد به سهروردی و افلاطونیان پارس پرداخته و فکر میکنم اگر این مفهوم افلاطونیان پارس را در اینجا توضیح دهم تا حد زیادی تصور کربن از حکمت سهروردی و اهمیت او برایش روشن می شود.
رحمتی تاکید کرد:اینجا وقتی که صحبت از افلاطونیان پارس می کند؛ البته ممکن است ابهامی داشته باشد اینکه چه نسبتی بین ایران و افلاطون وجود دارد اما باید توجه کنیم که افلاطونی در اینجا به معنای تاریخی نیست و در اصطلاح کربن افلاطونی کسی نیست که پیرو افلاطون تاریخی باشد بلکه منظور از افلاطون و افلاطونی و افلاطونیان کسانی هستند که نماینده تفکر آنها در غرب افلاطون تاریخی بوده است. این نگاه در وهله اول به اعتقاد کربن ایرانی است و آن اینکه ایرانیان جهان را در دو ساحت می دیدند و می گفتند این جهان یک ساحت مینوی و غیرمجرد نیز دارد. تدبیر عالم ما به دست موجوداتی است که در عالم دیگری وجود دارند.
او اضافه کرد: به تعبیری می شود گفت از نظر کربن ایرانیان نخستین کسانی بودند که این نبوغ را داشتند که جهان را منحصر در گیتی ندانند بلکه مینوی عالم را نیز تشخیص دهند. یعنی به جهان غیب و غیب جهان باور داشتند. جهان غیب یعنی عوالم برتر از این عالم؛ یک نوع غیب متعالی است که به آن اعتقاد داشتند اما علاوه‌بر این برای این عالم دنیا نیز به یک ساحت غیبی برایش باور داشتند و به همین دلیل اهل تاویل بودند و پدیده ها را تأویل می کردند و از ظاهر به باطن می بردند. بنابراین نگاه افلاطونی که مورد نظر او است در نگاه اول یک نگاه ایرانی است. اما به هر حال در غرب هم افلاطونیان همانند شرق وجود داشتند که با افلاطون تاریخی شروع شده و ادامه یافته و در میان نوافلاطونیان در دوره های مختلف مطرح شده است.
کارنامه شرق شناسی در رهیافت به فلسفه اشراق بسیار مهم است
در پایان این برنامه نیز حسن سید عرب به ایراد سخن پرداخت و گفت: سهم عمده شناخت فلسفه اشراق در غرب مربوط به کوشش ها و تلاش های علمی ایرانیان اهل تحقیق و تالیف است که به واسطه آثار آنها طیف وسیعی از غربیان با فلسفه اشراق آشنا شدند. از جمله دکتر سید حسین نصر که آثار انگلیسی ایشان در مورد اشراق مورد توجه زیادی قرار گرفت و به نحوی رویکرد غربیان به اندیشه های سهروردی را به این فلسفه هدایت کرده است. باید از شادروان دکتر سید حسین ضیایی تربتی یاد کنم که نقش مهمی در تصحیح و ترویج اندیشه های سهروردی داشت. ایشان شرح حکمت الاشراق سهروردی را برای نخستین بار تصحیح کردند که در ایران ، اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفت.اما رهیافت فکری غربیان به فلسفه اشراق بدون نسبت آن با جریان شرق شناسی ممکن نیست. یعنی تمام درک غربیان از اندیشه های سهروردی مسبوق به جریان شرق شناسی است. و این جریان هنوز هم متداول است و بسیاری از آثار و کتاب ها و مقالات، امروزه در مورد فلسفه سهروردی برگرفته از این جریان است.
وی افزود: به نظر می رسد کارنامه شرق شناسی در رهیافت به فلسفه اشراق بسیار بسیار مهم و قابل بررسی انتقادی نیز هست، به لحاظ منشأ زمانی و نخستین دوره ای که به فلسفه اشراق نظر شده است، می توانیم از شخصی به نام «مکس فورتل یاد کنیم. اینکه عرض می کنم شخصی به نام مکس فورتل به این سبب است که او را بسیار بسیار کم می شناسند. حتی کسانی که به تصحیح آراء سهروردی در غرب و در ایران اشتغال دارند با آرا و اندیشه های مکس فورتر درباره سهروردی ناآشنا هستند.او نخستین کسی است که ظاهرا شرح قطب الدین شیرازی بر حکمت الاشراق سهروردی را به دست آورده است و مطالبی درباره آن نوشته است. بخشی از اسفار ملاصدرا را به آلمانی خلاصه کرده است. در پایان اثری که به طور مشترک درباره سهروردی و ملاصدرا دارد به بخش هایی از بررسی مقایسه ای این دو متفکر بزرگ مسلمان پرداخته است و در واقع منشأ رویکرد او برگرفته از اندیشه ای است که ما امروزه آن را پدیدار شناسی می نامیم.
سیدعرب در پایان تاکید کرد: او تلاش می کند کمتر از جریان های سطحی نگر شرق شناسی به فلسفه متاثر باشد و این تلاش او به ثمر نشسته است به این دلیل که کسانی که به نوشته های او مراجعه می کنند به واقع در می یابند که تلاش او برای درک اصول فلسفه اشراق سهروردی و تا اندازه زیادی در درک اصول حکمت متعالی ملاصدرا در واقع منشا فکری و فلسفی دارد. او نخستین جریان سهروردی‌پژوهی در اروپا را در آلمان آغاز می کند فدر انگلستان هم فشخص دیگری، آثاری از سهروردی را به انگلیسی ترجمه می کند و همینطور آثاری از سهروردی به زبان ایتالیایی و هلندی ترجمه شده است و می توان گفت اقبال شرق شناسی به آثار سهروردی بیش از همه به نوشته های رمزی و تمثیلی او است. و آثار جدی او کمتر در بین مستشرقان و دوستداران اندیشه سهروردی در نظر گرفته شده است.